Vahlave - Vambayi
Nhlava - Amaranthus Cruentus
The totem of the Nhlave people is a plant known as Nhlava.
The Nhlave are Mbai/Mbayi by origin, they have never been Zulu na hi mistake.
Vahlave va na na tinyimba to hlaya, ku fana na:
• Nhlongo
• Nkwinika
• Mavunda
• Makamu
• Maswanganyi
• Muthombeni
• Novela
• Nkuna
• Ndzhove na tin’wani…
Tinyimba leti, ti na marhavi lama humesaka swivongo leswo tala ngopfu swa Vahlave.
NHLONGO – “Mbayi ya ku fuma!”
Mfungho wa vona i Nyoka ya Mati na Hunga.
Swivongo:
• Vusiva
• Nkavele
• Mbatlo
• Nghalani
• Ntamele
• Makhongele na swin’wani.
“Mahuma na mona!
Enhlarini wa vanghana.
Va tshika ku tlanga,
Va tlanga hi ku tovana.
Mputsuketi,
Mpfula ya Dzonga.
Dzonga-nkulu.
Vusiva,
Nyokamati.
Mbayi ya ku fuma!”
NKWINIKA – “Nhlava wo dzunga!”
Mfungho wa vona i Nhlava hi woxe.
Swivongo:
• Ntsumele
• Nkanyani
• Zitha
• Hlomani na swin’wani.
“Nhanga ya ku luvela!
Rikuri ra swikomu.
Xikundzu xa Mampfana.
Nhlava wo dzunga.
Rifehla mavende!”
MAKAMU – “Ribye leri kulu!”
Mfungho wa vona i Makanyi na Vukanyi, kambe va phahliwa hi Timongo.
Swivongo:
• Marhwale
• Thwala
• Ntshani
• Ntimba
• Marindzi
• Xikweni na swin’wani.
“Makama kanyi!
Ri tshanela Muhlave.
Muhlave wa ku vengwa.
Ribye leri kulu.
Xiwisa.
Vawundli va swimpofana.
Mudyi wa timongo.
Marhwale.
Machava mpalwa!” Xikamula nyunghu vukanyi xinga n’wi ku n’wa vanhoma, xilawuli xa makhombo, I vahlave
NDZHOVE – “Xibula nhova, homu na rhole!”
Mfungho wa vona i Xirhomberhombe na Nkaka.
Swivongo:
• Nhlayisi
Manavele
• Nhlakathi
• Vombe
• Mahohlo
• Macevele na swin’wani.
“Makuhani!
Macevele,
Nhamu ya ku lerha.
Vadyi va tihaka timbisi.
Xibula nhova, homu na rhole.
Xirhomberhombe,
Nkanka wo khalakatsa
Ndzhove!”
MASWANGANYI – “Mbuva ya tiko!”
Mfungho wa vona i Sekwa na Xitutu.
Swivongo:
• Ndhonga
• Mazivuko
• Hukwa
• Dzungeni na swin’wani.
“Mpanamani!
Xangwe.
Ntlhavanyani.
Rihlelo ro herera hukwa ya nsele.
Mbuva ya tiko.
Xikaka xo bola,
Enhlangeni.
Xidziveni.
Mphati.
Ndhonga.
Sekwe.
Holeni!”
xikaka xi borile xi bolela e saveni,xi pfumala va tsavuli vatsavuli va ri kona va chava ku nuha. Wa rihlelo ra nyangwa ra bhaxa.
Va ka Maswanganyi, va hlayiwa eka rhavi ra Va djonga va Vahlavi e ka rixaka ra Vatsonga.
MUTHOMBENI – “Mbita-nkulu!”
Mfungho wa vona i N’whari.
Swivongo:
• Mayingani
• Ndhombeni na swin’wani.
“Xolovolo!
Hosi yo lovola nsiwana.
Mbita-nkulu.
Tshwungu.
N’whadyani.
Ndhombeni.
Nhlavani!”
Mupeluka wa tihavi ta Masingi, Xinkhova xa mapandza nhloko.
Lavo pfulela marhole ku sala tintswele etshangeni Hi letiya ti lo thidaaa! Ti ya hi mavala ya tona.
Xolovolo, hosi a lovola nsinwana, mbita hulu, yo sweka ndlopfu na timhondzo ta yona.
NOVELA – “Xipandza misava!”
Mfungho wa vona i Misava.
Swivongo:
• Marimele/Mayimele
• Ritshuri/Litshuri/Uthuyi
• Magigi/Mugigi
• Mbatlo
• Nkolele
• Musani na swin’wani.
“Mahansi!
Xipandza misava,
Enhusini.
Va endza na musi,
Tshuri va ri kuma emahlweni.
Gumba ra Mhisi.
Ntshuri wo leha.
Nkuma wo Hosi na malandza,
Mbhonyavanhu.
Mugavati
Magigi!”
Ndzi magigi ya ntshuri xiyenda na musi-ntshuri ndzi ta ri kuma phambeni-leyo. Ndzi xipandwa xa misava, ndzi mahansie ndzi gumbani kaya kuri shivulani Ni mahansie ni mahansie ni gumbani……..
NKUNA – “Kondlo ra mati!”
Mfungho wa vona i Vuti.
Swivongo:
• Xipalani
• Xingangi
• Muhlari
• Muxwana
• Xikwambani
• Xiluvani
• Nhlangwini
• Mawila na swin’wani.
“Nkuu! eVumbayi.
Muhalambeni.
Kondlo ra mati.
Muhlave.
Xi nwa pala ra ndlopfu,
Ri nga tsandza mhisi.
Ntsindza eKhokhotiva.
Mavutana,
Wa rhaku rikulu,
Ra xinghotsa.
Mambamba
Sangavela
Madya rila,
Maluma a pfurheta.
Magudza khomu ya N’wambywangani.
Xingange xa homu ya Mbhatsani.
Mukumi wa Ndlela na Homu na Mbuti na Xikomu.
Homu ya mati.
Hi va mavuta a yi vonile ku xonga!”
Mhlave wa kuvengwa. Xinangave xa nghala to lumana ti tlhela ti nantswana. loyi a nga nangamela Makamu na Mabunda. Mukuma ndlela ya homu na mbuti na xikomu.
Vahlave va ka Mavundza i va nyimba ya Zivuko
MAVUNDA/MAVUNDZA/MAB’UNDA – “Matola ri xile!”
Mfungho wa hina i furha ra Hongonyi.
Swivongo:Tinyimba
• Xiviti
• Mthimkhulu/Mthimkhuyu
• Nhlaluko
• Mholombo na swin’wani.
Xiphato
“Mavunda!
Tshuvula hongonyi.
Matola ri xile.
Xivi xa nkaya,
Xikhensiwa ekule.
Mahula khotla.
Maringa tiko hi swivini,
Enhlalukweni.
Madyandza mo tshwa na Vembe.
Munyu wa le Bambeni.
Mholombo.
Gulatino.
Nkongonyi!”
• Tshuvula hongoni mundzuku uta tola tsumani, va ku nwana tana I basile.
• Swivi swa nkaya mkhenswa kule.
• Xigombe xo hula khotle xi hula nen`wana ku huma n`wana wa nsiwana hi londzovota.
• Va n`wi va byalwa bya ngenge lebyo sweka va qochamile byi ta ngwetla ku vila.
• Van`wana vaku: Vo sweka byalwa hi tinhumbi va chava ku choda tihunyi.
• Vo tlhlokola mvele hi mukwana ya ta ngwetla ku basa .
• Va mabusa na tihongonyi enhlalukweni. Vaka Mfuku ya vulombe le yo twala hi rikuwa enhlalukwini
• vaka Xifaki a hi tshovelani. Hi tshovelana timba ri nga na madingu
• Hi hina vamarhaku lamakulu yo ala ku tshama ya lava ku ntlutlama kasi ya lava ku singita vanhu
• Va ka Mavundza i va Ka Mhangani yo bavela mavundzeni,
Va ka Xifaki a va tshovelani; va tshovelani timba ri nga na titinghu.
Vahlave (kumbe VaNhlave) va endla nhlayo yo tala eka nhlayo ya Vatsonga tani hi rixaka. Rito “Vahlave”, ri pfela eka vito ra ximilani lexi vuriwaka “Nhlava” – Nhlava, hi wona mfungho-nkulu (Main Totem) ya Vahlave HINKWAVO, kambe eka tinyimba na swivongo, un’wani na un’wani u na mfungho-ntsongo wa yena. Vahlave HINKWAVO, i Vambayi. Va endla ntlawa wa vumbirhi wa Vambayi eka Vatsonga, endzhaku ka Vakhosa. Na tiko ra Vahlave, ri le kusuhi na tiko ra Vakhosa.
Vahlave hinkwavo a va tshama eribuweni ra le N’walungwini wa nambu wa Vembe, ku suka Ensongeni (Nhlongo) ku ya fika le ndzilikanini na tiko ra va ka Valoyi. Nyimba yin’we ya Vahlave, yi na tiko edzongeni ra Vembe, ku nga Nkuna. Vahlave, a ku ri vanhu vo tshama hi ku rhula exikarhi ka vona, na le xikarhi ka Vatsonga kulobye lava a va akelene na vona, ngopfu Vaxika va ka Ngomani na Mukhavele, na VaBila hi le vuxeni. Ku ya evupeladyambu, a va akelene na Valoyi. En’walungwini, tiko ra vona a ri helela eka nambu wa Xigombe (Xigombe River), ivi ku sungula tiko ra Vahlengwe (Cawuke).
Vahlave i vanhu vo dya swa le matini, ku fana na Vatsonga hinkwavo, a va yirisi swa le matini.
Tiko ra Vahlave, i tiko ra misava yo nona; hi kwalomuya ka malembe ma vo 1700, yin’wani ya tihosi ta ndhuma ta VaHlave, Dzonga-nkulu (Nhlongo), a ku ri munhu wo tiveka hi bindzu ro xavisa Xikombe na N’wahuva. Handle ko rima, Vahlave a va hlota tindlopfu hi xikongomelo xo xavisa timhondzo na mafurha.
Loko ku sungule hansa-hansa ya Vangoni, ivi Amashangaan ma tsutsumela eVutsonga, Vahlave votala va xanisiwe ngopfu, vo tala va khomiwa va endliwa Mabulandlela, va yisiwa eMusapa ku ya dlayetela Vandzawu no phanga tiko, xikan’we na mahlonga. Vahlave, na Mabulandlela ma tinyimba timbe, va sindzisiwe hi Amashangaan ku lwa na vanhu lava ingi va hanya swin’we hi ku rhula. Kambe, a hi Vahlave hinkwavo va nga pfumela ku endliwa Mabulandlela. Hosi Gulatino (Mavunda) na Hosi Xiluvana (Nkuna) i tin’wani tinhenha ta Vahlave leti nga lwa eku ta sirhelela rixaka na misava. Hi leswi nga endla, kwalomuya ka 1830, loko va hlaseriwe hi tinyimpi ta Amashangaan, va rhumele malandza eku ya valanga misava eTransvaal.
hi kwalomuya ka malembe ma vo 1700, yin’wani ya tihosi ta ndhuma ta VaHlave, Dzonga-nkulu (Nhlongo), a ku ri munhu wo tiveka hi bindzu ro xavisa Xikombe na N’wahuva. Handle ko rima, Vahlave a va hlota tindlopfu hi xikongomelo xo xavisa timhondzo na mafurha.
Loko ku sungule hansa-hansa ya Vangoni, ivi Amashangaan ma tsutsumela eVutsonga, Vahlave votala va xanisiwe ngopfu, vo tala va khomiwa va endliwa Mabulandlela, va yisiwa eMusapa ku ya dlayetela Vandzawu no phanga tiko, xikan’we na mahlonga. Vahlave, na Mabulandlela ma tinyimba timbe, va sindzisiwe hi Amashangaan ku lwa na vanhu lava ingi va hanya swin’we hi ku rhula. Kambe, a hi Vahlave hinkwavo va nga pfumela ku endliwa Mabulandlela. Hosi Gulatino (Mavunda) na Hosi Xiluvana (Nkuna) i tin’wani tinhenha ta Vahlave leti nga lwa eku ta sirhelela rixaka na misava. Hi leswi nga endla, kwalomuya ka 1830, loko va hlaseriwe hi tinyimpi ta Amashangaan, va rhumele malandza eku ya valanga misava eTransvaal.
Ku na vunwa leri nga dyondzisiwa ngopfu, hi masiku ma Mfumo wa Gazankulu, leri vulaka ku Vahlave i va Mavunda ntsena. Vunwa leri, na namutlha ra ha dyondzisiwa. Vunwa rin’wani ri dyondzisiwaka, hi lero Vahlave i Vangoni, vunwa leri ri seketeriwa hi “Xithathalapha” (Xingoni xo phewa) lexi vulavuriwaka hi ntlawanyana wa ka Mavunda, lowu nga tsutsumela eTransvaal na Gija Nxumalo, van’wani va tsutsuma na Mpisani Nxumalo loko Maputukezi ma hlule Amashangaan eka nyimpi ya 1895. Kutani ke, rito ra ndzhukano leri Amashangaan a ma rhuketela Vahlave hi rona, lera “Muhlavendina” (Swi vulaka ku Muhlave-ndziwena, hi xikongomelo xo phutisa) ri hundzuke rito ro tinyungubyisa hi rona, ivi, tani hi leswi a va ri Mabulandlela, va tlhandlekela hi Xithathalapha lexiya xa ku:
“Muhlavendhina!
A nga bheki muntu, i bheka loyi a mu qalaka”
Ntiyiso i ku, a hi Vahlave hinkwavo va tithopaka hi Xithathalapha, na swona, hambi eka va Mavunda, leswa Xithathalapha, swi tirhisiwa ntsena hi vatukulu va Mabulandlela. Hi vona lavo tivula “Xilandza-hosi”. Lava va nga ala ku va Mabulandlela, a va swi endli. Lexi nga endla swi olova ku, eka minkarhi ya Gazankulu ku tumbetela Vahlave vo tala ntiyiso wa timintsu ta vona, a ku ri mhaka yo Vatsonga hinkwavo a va chava ku kaneta lava a va vekiwe hi Valungu eku rhangela tiko. Mpfilu-mpfilu ya Vahlave, na nkwetlembetano wa misava, swi tele ngopfu na namutlha (eAfrika Dzonga), Mandla Mathevula, eka tsalwa ra yena leri vuriwaka 800 Years Of Tsonga History, u hlamusela hi vuenti timintsu na swiyimo swa minkwetlembetano leyi.
Vahlave va ka Mavundza, va ka Mavundza i va nyimba ya Zivuko
Va ka Zivuko lava nga dyiwa va wela eka rixaka ra amaSwati, va tivula Mazibuko, kambe vona hi timbuluko wa vona i Vatsonga. Va ka Mazivuko va fambile na ndyangu wa ka Ncayi Ncayi (Xai Xai), lowu tiviwaka hi Leswaku i Maswati namutlha. Remember that Isiwati is a combination of Xitsonga (Rhonga dialect) and isiLala (Nguni).
A Section of the Nhlave of Mavundza and others have over the years adopted a Nguni way of reciting their surnames. They were subjects of a Nguni (Ndwandwe) Chiefdom and were forced to abandon their language, va ka Mavundza va ve va thopa xivongo xa vona hi Xingoni hikuva va sindzisiwile ku tirhisa Xingoni. Leswi swi kona na le ka van’wana va ka Valoyi; van’wana hikokwalaho ko Khonzisiwa va tiviwa leswaku i va Matsebula, loko va tiphata va ku i vantuli wa Mungoni.
Gulatinu Mabunda
0730255518 gulatinu.mabunda@gmail.com
By: Gulatinu Mabunda
Vahlave - Vambayi Nhlava - Amaranthus Cruentus The totem of the Nhlave people is a plant known as Nhlava. The Nhlave are Mbai/Mbayi by origin, they have never been Zulu na hi mistake. Vahlave va na na tinyimba to hlaya, ku fana na: • Nhlongo • Nkwinika • Mavunda • Makamu • Maswanganyi • Muthombeni • Novela • Nkuna • Ndzhove na tin’wani… Tinyimba leti, ti na marhavi lama humesaka swivongo leswo tala ngopfu swa Vahlave. NHLONGO – “Mbayi ya ku fuma!” Mfungho wa vona i Nyoka ya Mati na Hunga. Swivongo: • Vusiva • Nkavele • Mbatlo • Nghalani • Ntamele • Makhongele na swin’wani. “Mahuma na mona! Enhlarini wa vanghana. Va tshika ku tlanga, Va tlanga hi ku tovana. Mputsuketi, Mpfula ya Dzonga. Dzonga-nkulu. Vusiva, Nyokamati. Mbayi ya ku fuma!” NKWINIKA – “Nhlava wo dzunga!” Mfungho wa vona i Nhlava hi woxe. Swivongo: • Ntsumele • Nkanyani • Zitha • Hlomani na swin’wani. “Nhanga ya ku luvela! Rikuri ra swikomu. Xikundzu xa Mampfana. Nhlava wo dzunga. Rifehla mavende!” MAKAMU – “Ribye leri kulu!” Mfungho wa vona i Makanyi na Vukanyi, kambe va phahliwa hi Timongo. Swivongo: • Marhwale • Thwala • Ntshani • Ntimba • Marindzi • Xikweni na swin’wani. “Makama kanyi! Ri tshanela Muhlave. Muhlave wa ku vengwa. Ribye leri kulu. Xiwisa. Vawundli va swimpofana. Mudyi wa timongo. Marhwale. Machava mpalwa!” Xikamula nyunghu vukanyi xinga n’wi ku n’wa vanhoma, xilawuli xa makhombo, I vahlave NDZHOVE – “Xibula nhova, homu na rhole!” Mfungho wa vona i Xirhomberhombe na Nkaka. Swivongo: • Nhlayisi Manavele • Nhlakathi • Vombe • Mahohlo • Macevele na swin’wani. “Makuhani! Macevele, Nhamu ya ku lerha. Vadyi va tihaka timbisi. Xibula nhova, homu na rhole. Xirhomberhombe, Nkanka wo khalakatsa Ndzhove!” MASWANGANYI – “Mbuva ya tiko!” Mfungho wa vona i Sekwa na Xitutu. Swivongo: • Ndhonga • Mazivuko • Hukwa • Dzungeni na swin’wani. “Mpanamani! Xangwe. Ntlhavanyani. Rihlelo ro herera hukwa ya nsele. Mbuva ya tiko. Xikaka xo bola, Enhlangeni. Xidziveni. Mphati. Ndhonga. Sekwe. Holeni!” xikaka xi borile xi bolela e saveni,xi pfumala va tsavuli vatsavuli va ri kona va chava ku nuha. Wa rihlelo ra nyangwa ra bhaxa. Va ka Maswanganyi, va hlayiwa eka rhavi ra Va djonga va Vahlavi e ka rixaka ra Vatsonga. MUTHOMBENI – “Mbita-nkulu!” Mfungho wa vona i N’whari. Swivongo: • Mayingani • Ndhombeni na swin’wani. “Xolovolo! Hosi yo lovola nsiwana. Mbita-nkulu. Tshwungu. N’whadyani. Ndhombeni. Nhlavani!” Mupeluka wa tihavi ta Masingi, Xinkhova xa mapandza nhloko. Lavo pfulela marhole ku sala tintswele etshangeni Hi letiya ti lo thidaaa! Ti ya hi mavala ya tona. Xolovolo, hosi a lovola nsinwana, mbita hulu, yo sweka ndlopfu na timhondzo ta yona. NOVELA – “Xipandza misava!” Mfungho wa vona i Misava. Swivongo: • Marimele/Mayimele • Ritshuri/Litshuri/Uthuyi • Magigi/Mugigi • Mbatlo • Nkolele • Musani na swin’wani. “Mahansi! Xipandza misava, Enhusini. Va endza na musi, Tshuri va ri kuma emahlweni. Gumba ra Mhisi. Ntshuri wo leha. Nkuma wo Hosi na malandza, Mbhonyavanhu. Mugavati Magigi!” Ndzi magigi ya ntshuri xiyenda na musi-ntshuri ndzi ta ri kuma phambeni-leyo. Ndzi xipandwa xa misava, ndzi mahansie ndzi gumbani kaya kuri shivulani Ni mahansie ni mahansie ni gumbani…….. NKUNA – “Kondlo ra mati!” Mfungho wa vona i Vuti. Swivongo: • Xipalani • Xingangi • Muhlari • Muxwana • Xikwambani • Xiluvani • Nhlangwini • Mawila na swin’wani. “Nkuu! eVumbayi. Muhalambeni. Kondlo ra mati. Muhlave. Xi nwa pala ra ndlopfu, Ri nga tsandza mhisi. Ntsindza eKhokhotiva. Mavutana, Wa rhaku rikulu, Ra xinghotsa. Mambamba Sangavela Madya rila, Maluma a pfurheta. Magudza khomu ya N’wambywangani. Xingange xa homu ya Mbhatsani. Mukumi wa Ndlela na Homu na Mbuti na Xikomu. Homu ya mati. Hi va mavuta a yi vonile ku xonga!” Mhlave wa kuvengwa. Xinangave xa nghala to lumana ti tlhela ti nantswana. loyi a nga nangamela Makamu na Mabunda. Mukuma ndlela ya homu na mbuti na xikomu. Vahlave va ka Mavundza i va nyimba ya Zivuko MAVUNDA/MAVUNDZA/MAB’UNDA – “Matola ri xile!” Mfungho wa hina i furha ra Hongonyi. Swivongo:Tinyimba • Xiviti • Mthimkhulu/Mthimkhuyu • Nhlaluko • Mholombo na swin’wani. Xiphato “Mavunda! Tshuvula hongonyi. Matola ri xile. Xivi xa nkaya, Xikhensiwa ekule. Mahula khotla. Maringa tiko hi swivini, Enhlalukweni. Madyandza mo tshwa na Vembe. Munyu wa le Bambeni. Mholombo. Gulatino. Nkongonyi!” • Tshuvula hongoni mundzuku uta tola tsumani, va ku nwana tana I basile. • Swivi swa nkaya mkhenswa kule. • Xigombe xo hula khotle xi hula nen`wana ku huma n`wana wa nsiwana hi londzovota. • Va n`wi va byalwa bya ngenge lebyo sweka va qochamile byi ta ngwetla ku vila. • Van`wana vaku: Vo sweka byalwa hi tinhumbi va chava ku choda tihunyi. • Vo tlhlokola mvele hi mukwana ya ta ngwetla ku basa . • Va mabusa na tihongonyi enhlalukweni. Vaka Mfuku ya vulombe le yo twala hi rikuwa enhlalukwini • vaka Xifaki a hi tshovelani. Hi tshovelana timba ri nga na madingu • Hi hina vamarhaku lamakulu yo ala ku tshama ya lava ku ntlutlama kasi ya lava ku singita vanhu • Va ka Mavundza i va Ka Mhangani yo bavela mavundzeni, Va ka Xifaki a va tshovelani; va tshovelani timba ri nga na titinghu. Vahlave (kumbe VaNhlave) va endla nhlayo yo tala eka nhlayo ya Vatsonga tani hi rixaka. Rito “Vahlave”, ri pfela eka vito ra ximilani lexi vuriwaka “Nhlava” – Nhlava, hi wona mfungho-nkulu (Main Totem) ya Vahlave HINKWAVO, kambe eka tinyimba na swivongo, un’wani na un’wani u na mfungho-ntsongo wa yena. Vahlave HINKWAVO, i Vambayi. Va endla ntlawa wa vumbirhi wa Vambayi eka Vatsonga, endzhaku ka Vakhosa. Na tiko ra Vahlave, ri le kusuhi na tiko ra Vakhosa. Vahlave hinkwavo a va tshama eribuweni ra le N’walungwini wa nambu wa Vembe, ku suka Ensongeni (Nhlongo) ku ya fika le ndzilikanini na tiko ra va ka Valoyi. Nyimba yin’we ya Vahlave, yi na tiko edzongeni ra Vembe, ku nga Nkuna. Vahlave, a ku ri vanhu vo tshama hi ku rhula exikarhi ka vona, na le xikarhi ka Vatsonga kulobye lava a va akelene na vona, ngopfu Vaxika va ka Ngomani na Mukhavele, na VaBila hi le vuxeni. Ku ya evupeladyambu, a va akelene na Valoyi. En’walungwini, tiko ra vona a ri helela eka nambu wa Xigombe (Xigombe River), ivi ku sungula tiko ra Vahlengwe (Cawuke). Vahlave i vanhu vo dya swa le matini, ku fana na Vatsonga hinkwavo, a va yirisi swa le matini. Tiko ra Vahlave, i tiko ra misava yo nona; hi kwalomuya ka malembe ma vo 1700, yin’wani ya tihosi ta ndhuma ta VaHlave, Dzonga-nkulu (Nhlongo), a ku ri munhu wo tiveka hi bindzu ro xavisa Xikombe na N’wahuva. Handle ko rima, Vahlave a va hlota tindlopfu hi xikongomelo xo xavisa timhondzo na mafurha. Loko ku sungule hansa-hansa ya Vangoni, ivi Amashangaan ma tsutsumela eVutsonga, Vahlave votala va xanisiwe ngopfu, vo tala va khomiwa va endliwa Mabulandlela, va yisiwa eMusapa ku ya dlayetela Vandzawu no phanga tiko, xikan’we na mahlonga. Vahlave, na Mabulandlela ma tinyimba timbe, va sindzisiwe hi Amashangaan ku lwa na vanhu lava ingi va hanya swin’we hi ku rhula. Kambe, a hi Vahlave hinkwavo va nga pfumela ku endliwa Mabulandlela. Hosi Gulatino (Mavunda) na Hosi Xiluvana (Nkuna) i tin’wani tinhenha ta Vahlave leti nga lwa eku ta sirhelela rixaka na misava. Hi leswi nga endla, kwalomuya ka 1830, loko va hlaseriwe hi tinyimpi ta Amashangaan, va rhumele malandza eku ya valanga misava eTransvaal. hi kwalomuya ka malembe ma vo 1700, yin’wani ya tihosi ta ndhuma ta VaHlave, Dzonga-nkulu (Nhlongo), a ku ri munhu wo tiveka hi bindzu ro xavisa Xikombe na N’wahuva. Handle ko rima, Vahlave a va hlota tindlopfu hi xikongomelo xo xavisa timhondzo na mafurha. Loko ku sungule hansa-hansa ya Vangoni, ivi Amashangaan ma tsutsumela eVutsonga, Vahlave votala va xanisiwe ngopfu, vo tala va khomiwa va endliwa Mabulandlela, va yisiwa eMusapa ku ya dlayetela Vandzawu no phanga tiko, xikan’we na mahlonga. Vahlave, na Mabulandlela ma tinyimba timbe, va sindzisiwe hi Amashangaan ku lwa na vanhu lava ingi va hanya swin’we hi ku rhula. Kambe, a hi Vahlave hinkwavo va nga pfumela ku endliwa Mabulandlela. Hosi Gulatino (Mavunda) na Hosi Xiluvana (Nkuna) i tin’wani tinhenha ta Vahlave leti nga lwa eku ta sirhelela rixaka na misava. Hi leswi nga endla, kwalomuya ka 1830, loko va hlaseriwe hi tinyimpi ta Amashangaan, va rhumele malandza eku ya valanga misava eTransvaal. Ku na vunwa leri nga dyondzisiwa ngopfu, hi masiku ma Mfumo wa Gazankulu, leri vulaka ku Vahlave i va Mavunda ntsena. Vunwa leri, na namutlha ra ha dyondzisiwa. Vunwa rin’wani ri dyondzisiwaka, hi lero Vahlave i Vangoni, vunwa leri ri seketeriwa hi “Xithathalapha” (Xingoni xo phewa) lexi vulavuriwaka hi ntlawanyana wa ka Mavunda, lowu nga tsutsumela eTransvaal na Gija Nxumalo, van’wani va tsutsuma na Mpisani Nxumalo loko Maputukezi ma hlule Amashangaan eka nyimpi ya 1895. Kutani ke, rito ra ndzhukano leri Amashangaan a ma rhuketela Vahlave hi rona, lera “Muhlavendina” (Swi vulaka ku Muhlave-ndziwena, hi xikongomelo xo phutisa) ri hundzuke rito ro tinyungubyisa hi rona, ivi, tani hi leswi a va ri Mabulandlela, va tlhandlekela hi Xithathalapha lexiya xa ku: “Muhlavendhina! A nga bheki muntu, i bheka loyi a mu qalaka” Ntiyiso i ku, a hi Vahlave hinkwavo va tithopaka hi Xithathalapha, na swona, hambi eka va Mavunda, leswa Xithathalapha, swi tirhisiwa ntsena hi vatukulu va Mabulandlela. Hi vona lavo tivula “Xilandza-hosi”. Lava va nga ala ku va Mabulandlela, a va swi endli. Lexi nga endla swi olova ku, eka minkarhi ya Gazankulu ku tumbetela Vahlave vo tala ntiyiso wa timintsu ta vona, a ku ri mhaka yo Vatsonga hinkwavo a va chava ku kaneta lava a va vekiwe hi Valungu eku rhangela tiko. Mpfilu-mpfilu ya Vahlave, na nkwetlembetano wa misava, swi tele ngopfu na namutlha (eAfrika Dzonga), Mandla Mathevula, eka tsalwa ra yena leri vuriwaka 800 Years Of Tsonga History, u hlamusela hi vuenti timintsu na swiyimo swa minkwetlembetano leyi. Vahlave va ka Mavundza, va ka Mavundza i va nyimba ya Zivuko Va ka Zivuko lava nga dyiwa va wela eka rixaka ra amaSwati, va tivula Mazibuko, kambe vona hi timbuluko wa vona i Vatsonga. Va ka Mazivuko va fambile na ndyangu wa ka Ncayi Ncayi (Xai Xai), lowu tiviwaka hi Leswaku i Maswati namutlha. Remember that Isiwati is a combination of Xitsonga (Rhonga dialect) and isiLala (Nguni). A Section of the Nhlave of Mavundza and others have over the years adopted a Nguni way of reciting their surnames. They were subjects of a Nguni (Ndwandwe) Chiefdom and were forced to abandon their language, va ka Mavundza va ve va thopa xivongo xa vona hi Xingoni hikuva va sindzisiwile ku tirhisa Xingoni. Leswi swi kona na le ka van’wana va ka Valoyi; van’wana hikokwalaho ko Khonzisiwa va tiviwa leswaku i va Matsebula, loko va tiphata va ku i vantuli wa Mungoni. Gulatinu Mabunda 0730255518 gulatinu.mabunda@gmail.com