By: Sipho Ncongwane Tibongo taSipho Ncongwane Sipho, Mzumbulu waNgotjwa Lowafik’ elaleni kudliwa lidombolo Mcemane lowatjokotelwa ngumkolokolo kwafa wona Kantsi bafokatana bashekelwa ngumkolokolo bafe Indvumane leyadvunyelwa litulu yaphila Kantsi bafokana baphangalaliswa ngumphezulu; Indluzela legijim’ etintsabeni Yehle ngembulukusa Iyewunats’ emfuleni longakhali coco Inatsa kuleticwengekile titiba Ngekwesaba bomanjenje netitfombonkhala. Ndluzela lenatsel’ etulu ikhayite macadzi onkhe Ngekucwaya titsa emhlangeni Inatse bese idvunga sitiba Kuze titsa tingayivi ngeliphunga. Ndluzela lengadliwa makhatane Ngobe emakhatan’ asab’ ingati yaJesu Mphunyumphunyu ngekuphunyuk’ etingibeni tebacuphi Ingani bacuphi basaba siphambano lesisebuntini lakho. Mlomo lomuhle ngekucija Kuze unats’ etiyalwini letijulile Ingani tinkhonkhoni tifak’ ingcova. Ulishizolo leligubha ticu tetihlala kuhlal’ emaphuphu Mlom’ imphosolo leyahuba luju lufihlwe tinyos’ emadvwaleni, Mlom’ imphosolo leyavul’ indlel’ emadvwaleni Kwaze kwaba busheleleti kwadlalwa umsheleleti. Machwakel’ etingcongwaneni temafu bes’ usul’ umlomo Awuchwakel’ emagaleni etihlahla ngobe awetsembeki. Manyatsela ngetintwane ukhets’ emabala Ngekwesaba tinkhunzana phasi Mphotholozi lomuhle ngekuphots’ intsambo Yemsingilitane leyabopha litfokati lakaMsimang Sishikishiki saNgotjwa lesidl’ ingotjwa ngalophakatsi Kantsi bafokatana badl’ imbuya ngelutsi; Mnandzinandzi waSontfo lowashiya tinyosi nelikhekhe lato, Watsi tesabeni letinyosi titfuswe luhlanya. Melusi lomuhle lowelusa tinkhomo taMalaza Ngephasi kwesidleke sathekwane Thekwane watibuk’ esibukweni waze wadvuba, Inhlatfu yona yasontsana yatiluma yaze yafa Mafiselana lokuhle ngekufisela Malaza lokuhle Ingani wakuvavabula ngemphama yeliphoyisa wabona tinkhanyeti emini kalobha. Tinkhanyeti tatsi lifa lakho lingetulu kwesibhakabhaka. Mphatsiswa wesikhwama lesingcwele Kantsi labanye baphatsiswa tikhwama tebalozi. Mtjatsi wesiphambano bese uphambana Nemibono yebasemhlebeni ngob’ unembono wasezulwini. Sigcoko lesincane lesaphonswa mshiyaloya kwePhongolo Sabuya nemfundvo lenkhulu. Wena lonisel’ emasimi ngelulimi Kantsi labanemali banisela ngenkhasa, Timphuya atineseli tilindzel’imikhemetelo. Mzumbulu lowafik’eGoli wakha tizumbulu ngemafosholo. Ubabonile bomtimba ukhal’ imali; Ubabonile bomal’ iyavuta; Ubabonile labadiza ngayo, Ubabonile lababiya ngetinkhomo, Kodvwa awumbonanga umkhwekati Nakayikhipha yonkh’ ebhange Wayifumba embhedzeni yaba indathane: Watsi hamba tfumbu uyofundza, Mhla ubuya ngitakuhlabela lekhuluphalisiwe. Wen’imal uyiphos’ etul ‘ eZulwini Ibuye seyiphindzaphindziwe; Bantfwabakho badlala ngayo ngenhla kwemfula Bayitfole ngentasi kwemfula seyitizumbulu Ngobe bangebantfwana baMzumbulu Loyimfumbamfumba lemanyafunyafu Lolandzelwa liphunga lemali. Waze washo Guy Blackbeard umntfwaneliNgisi, Watsi nimbona nje namuhla, mchawuleni Kusasa nitambona asangulotigidzi nesabe kumchawula. Kodvwa besaba eMaccauvlei kukusa eveni laseMali Ngobe utawusheshe ube nemali, Sipho lesiphisana ngemali intfo yekujulukelwa. Kantsi labanye bayayifela. LiChoza layent’ indzaba nalitsi Nakwengca wena ngiva kunuk’ imali. Ungumlalalati lomsulwa Ngekukhaliphisa tikhali temachawe tinhlangotsi tonkhe Ngob’ ayatiwa imphi lapho iyawuchamuka ngakhona; Kodvwa itawutsi ngekuchamuka itakutfola Uyingayinga njemmiyiyane loyingaying’ etigodlweni Utjele imiyiyane lemincane lejabulela lihlombe, Kutsi caphelani abanishayeli lihlombe bafuna kunibulala. Sidlamlilo lesafugwa nguFuga Magagula ngemalangabi; Sokhela siphefu nentsambo Kwachum’ emalangabi sase siyabaleka Sayobon’emavovo lashiywa nguMkolish’ ePitoli Sengca kaVelevutsa tinja takhe taphela lukhwekhwe. Tatsi ngekuphela lukhwekhwe tase tiyamlandzela. Sishayamtsetfo lesabamb’umtsetfo weyise nenina Lotsi phasi ngamasihlalisane, Lobola ushade wakh’ umuti, Lotjolwa ushade wakh’ umuti, Wehlukane netinkhamba taFaro, Uhlukane nemboza Ngob’ itakahaphut’ emaphaphu Ematinyo kube sengatsi ngewentsetse; Bese uhleka njani wena wakaLuhleko? Lena ingodlomane leyashanela tinsumphe emnyango lidvuma, Ingodlomane leyasikitana nembane kwaze kwavela lutsingo lwenkhosatana. Uyayesaba yin’ imamba ngobe Imamba lukhonkhotsi yakulindz’ ejikeni yaze yagabeka Ingabona wen’ imamba iyabuta Luphaphe lwayo luyawa ngobe niyahloniphana. Chawe lelancob’ imphi yetive ngetive Laticobacoba liticobela etihlanjeni teliGwa Kwaye kwagonyuluka tingwenya takhiph’ emagugu Tawakhafulela emaphepheni lamhlophe tase tiyatfomba. Mhambi wetindlela teNkhosi Bese emafu amantel’ umtfunti. Lutfwatfwa loluhle lwakuLuhleko Loludle ngekuluma labangafuni kukholwa. Injikijela leyajikijeleka eNetherlands Yafikisa kwentsandzane, Yababona bajika tigcoko temfundvo Batijik’ etul’ emoyeni babuye batigendze; Yabuy’ injikijela seyiphapha netinkhonjane Yatsi catsatsa eAfrika kwesuka lolukhulu lutfuli Lutfuli lolwabhulwa maphik’ etikhova Tikhova tabhubhutela taze tashiswa ngugezi wase-Eskom. Malalabhodle kutfuk’ emabhubesi netilo, Umuhle kakhulu nawulele Ngob’ emini uphandlwa lilanga. Ungavuka ugidza kudvungutele sisu sendlovu Titfo tingumbhobo leniwubanga nendlovu Awuyibuk’indlovu ngobe Ungayibuk’indlovu ihlengetela tinyembeti Bese igijima tinkhalo tonkhe itfuny’ intfutfu Kanye naboNanana boSelesele Nakungena wena enkhanjini yeticiwu Tonkhe tindlovu tiphakamis’ imiboko. Bologwaja bayagwajatela, Timaku tiyatishobingela, Bobhova bayakhonkhobala, Emagabazi afak’ imisila ngephasi kwemilente, Timvubu tiyaphunta Emabhubesi avalek’ imilomo, Tingwe tilahl’ emabala, Tingongoni tikhumuka timphondvo, Tingwenya tibol’ ematinyo . Bhejan’ ungenwa luvendle, Timfene tishay’ indesheni. Macongelela njengentfutfwane ngobe busika buyeta Bese uba nguMadla anabile njengemkhwekati. Mahlabula etjise njengeliguca Mphungane yenkhomo Awufi uyadzikitela. Macala sivivane angasicedzi Bese siyocedzelwa nguletinye tive Sivuno asipheli kuphela sikhatsi, Nala’ ayipheli kuphel’ ematiny’ emadvodza Nala lehambako iye ekhweni nasekhabonina Ingabuy’ ekhweni nasekhabonina kubhimbidzela titukulwane Nala lengadliwa tingobolwane; Tingobolwane letitawubona tibuya netilulu takho Titawugobek’ imilomo. Wena longangesibhakabhaka Ngob’ ungaba ngangetjani Emakhos’ emhlab’atakubangisa live, Nabakubuka batsakatsi bayadideka Ngobe bakubon’ ulifu lelingangesandla Kants’ utawutsi lapho una khona Une imvula lebakhukhula bayopheseka eLuhhu. Wena lowendlula eMkhingoma bakuhheletela, Wendlula Lukhahlamba bakukhobosa Kantsi ngulapho utawungena khon’ etindlini temakhosi kuvaliwe Wangen’ ngemfantu njengesibankhwa Sigijimi seNkhosi lesacombola Lukhahlamba ngematubane Sifumbetse inhlanyelo ngesandla Sefik’ esicongweni sayisakata Kunekuba iwel’ emhlabeni yawel’ etinhlitiyweni tebantfu; Mahlephul’ inhloko yeliboni kusutse tive Wena longasiphi sihlupheki liphaphu; Wena lowagcwalisa tingula tabomakhelwne ngekubatjapitela Wena wadl’ umtfubi egumeni nemndeni. Tibawu letaluma wena tasongan’ ematfumbu tafa intalo, Ngobe tatsi natikubona takubona utindlovu timbili umunye; Timvukuzane tatsi tiyakulinganisa Tavukut’ umhlaba longangeLukhahlamba lutetwe iHimalaya, Ticoco tatsi tiyakulinganisa tanwebaka taze tabhamuka natifik’e lwandle, Titfo letinhle letinjengetemntfwanyana Titfo letawela uMtfwane kwaze kwawa libhuloho, Titfo letanyatsel’ eBhadini kwafutfumala emanti Tawel’ uMgubudla uMgubudla wasineka Tawel’iNkhomazi iNkhomazi yesaba kugeleta yabalidamu Tawela eMawelawela kwakhanya bha Tawela eMshiyangubo kwajabul’ umlungu. Sigegetseki lesahlek’ emhumeni kwaze kwakhanya, Luvatsi loluphehlwa tingelosi kubaleke botokoloshe Tangoma tilahle intfwasa temukele Livi. Mnumzane lodl’ etafuleni ngelukhezo Kantsi emabhubesi atsi angemakhosi nje Kodvwa adla inyama ngetidladla ilumela. EmaVenda wona akha ngalesi, abeke kulesi Ngalesi ase emlonyeni kuhambe sikhatsi Kungako nakabona wena atsi mnumzane Ngobe awudl’ uyanumuza. Tincono tindlulamitsi ngekudla lokusetulu Wena lusoti lolutigcabha ngekungadli ingcuba Kantsi emangce adla lokushiywe bojakalazi. Sicwicwicwi lesadlokolot’ inhlitiyo yemlungu Sabuya nesitfunti semuntfu lomnyama. Sinconywanconywane lesanconywa bancomi bemave Ngobe baseLukwatini besaba kusikwatisa BaseMantana besaba kusimantisa ngemantana. Maklwebha kanye ngelutsi lunye kuvutse Bese uhlek’ umlilo wetinyefu longavutsi Majabul’ ayogidz’ ehlatsini atsi ncinci bo Labanye babe bagidz’emagcekeni abonina Ingan’ akagezi lomntfwana Udlala inchabhonchabhot’ emaveni Angadlal’ emagcekeni akubo Kumil emakhow’ etikwetinhloko temadvodza Bafati bafulele ngetinhloko leticegacegako Ngako madvodza cinisani emafosi Nicinise netitolobho tetinkhabi tenu; Musa walomuntfu bamba lingedla licine Ngobe nangu lolwa ashoshe ngesisu; Washoma ngetingweti nebakhongi Bayovumbuka oNdini Bafika bakhona batsi lumahlikihliki Yena watsi asihlikiti sakha buhlobo lobuhle Kwenanela tintsaba taseMabedlane; Timbila taseMbilane tangen’ematjeni Yena wangen’ endlini bamuph’indlovukazi; Kulaba labehla ngesilulu etintsabeni tebeSutfu Mzumbulu longajik’ abheke emuva Angabhek’ emuvuv’ ufun’ umthandazo; Ujika kuphela nawehla njengelilanga Mzumbulu lotjatsa tizumbulu ngemasaka Kunyanye benti bemali, Labayikha ngetigcoko iyabaphelela, Labayifak’ etikhwameni iyavuta Bese beta batowuboleka kuwe ubanike. Mcijojo lowacijel emapheph’ ebelungu Bawafihle ngephasi kwetinganono Wafika wawatsatsa basala bakhamisile Belungu batfuma tinja tayowafuna Tisabukana imisila namanje Tifuna wona lawo maphepha. Lasala’ emaphepha agucuka timphephelezi; Labawafihla imibhalo yabamakopolosho. Ndzaba lenhle Ndzaba lendze Ingabayimfisha iyaphindvwa Inanatelwe ngesinanatelo lize liyoshona, Ingani bantfwana bakhona Abakhishwa inyoni, Abagezwa lishashati Abafakwa siphandla Kodvwa bacanyeliswa ngebhayibheli. Ingani bemakhosi bacanyeliswa ngetinsiba teligwalagwala Bafokati babe bacamela ngendvololwane kuze kuse. Lijaha lelacombol’ imicansa lafik’ etulu Latsi kufuneka tigemfunga Lubakabaka lutawushayisan’ emadvolo luwe; Mkhosi lomuhle itolo nanamuhla Ngekumemela linyenti emkhosini lomkhulu Wekugubh’ emandl’ ebatali; Batsi mafisha,wena watsi madze Batsi mancane, wena watsi makhulu; Sipho lojabula nakatipha yena Kantsi labanye bangubojabulabaphiwa ngulabanye Wena lomnandzi njengemfe; Udide emazizi bdli benyama Ingani sishibo lesimnandzi kuwe mabhontjisa; Sishwala kuphela lesehla ngesiphundvu Uphakele ngisho nalesingaboni kudliwe. Wena lovela laph’ emajah’ akhona ateketiswa tiphalaphala, Tiphalaphala tiwakhomba mshiyaloya ehlobo Ngobe tesaba kwendza ebusika. Ingani labendzele kini baphitsiwa kwemacandza; Mvila, Nyezi. Share
By: Sipho Ncongwane Ncongwane, Mvila, Nkhwakhwa,Macedza,Nyezi, Nine bomakhonz' abuy' agoduke, Nine besitfombe lesihle Lesinjengesemntfwanyana, Nine leningenalulaka namuntfu. (Source: Ncongwane, J.J. & Ncongwane, S.J. (1992) Ematekelo Ayitolo. Shuter & Shooter: Pietermaritzburg. Page 131. ISBN 0 7960 0364 5 Share
By: Sipho Ncongwane
Tibongo taSipho Ncongwane Sipho, Mzumbulu waNgotjwa Lowafik’ elaleni kudliwa lidombolo Mcemane lowatjokotelwa ngumkolokolo kwafa wona Kantsi bafokatana bashekelwa ngumkolokolo bafe Indvumane leyadvunyelwa litulu yaphila Kantsi bafokana baphangalaliswa ngumphezulu; Indluzela legijim’ etintsabeni Yehle ngembulukusa Iyewunats’ emfuleni longakhali coco Inatsa kuleticwengekile titiba Ngekwesaba bomanjenje netitfombonkhala. Ndluzela lenatsel’ etulu ikhayite macadzi onkhe Ngekucwaya titsa emhlangeni Inatse bese idvunga sitiba Kuze titsa tingayivi ngeliphunga. Ndluzela lengadliwa makhatane Ngobe emakhatan’ asab’ ingati yaJesu Mphunyumphunyu ngekuphunyuk’ etingibeni tebacuphi Ingani bacuphi basaba siphambano lesisebuntini lakho. Mlomo lomuhle ngekucija Kuze unats’ etiyalwini letijulile Ingani tinkhonkhoni tifak’ ingcova. Ulishizolo leligubha ticu tetihlala kuhlal’ emaphuphu Mlom’ imphosolo leyahuba luju lufihlwe tinyos’ emadvwaleni, Mlom’ imphosolo leyavul’ indlel’ emadvwaleni Kwaze kwaba busheleleti kwadlalwa umsheleleti. Machwakel’ etingcongwaneni temafu bes’ usul’ umlomo Awuchwakel’ emagaleni etihlahla ngobe awetsembeki. Manyatsela ngetintwane ukhets’ emabala Ngekwesaba tinkhunzana phasi Mphotholozi lomuhle ngekuphots’ intsambo Yemsingilitane leyabopha litfokati lakaMsimang Sishikishiki saNgotjwa lesidl’ ingotjwa ngalophakatsi Kantsi bafokatana badl’ imbuya ngelutsi; Mnandzinandzi waSontfo lowashiya tinyosi nelikhekhe lato, Watsi tesabeni letinyosi titfuswe luhlanya. Melusi lomuhle lowelusa tinkhomo taMalaza Ngephasi kwesidleke sathekwane Thekwane watibuk’ esibukweni waze wadvuba, Inhlatfu yona yasontsana yatiluma yaze yafa Mafiselana lokuhle ngekufisela Malaza lokuhle Ingani wakuvavabula ngemphama yeliphoyisa wabona tinkhanyeti emini kalobha. Tinkhanyeti tatsi lifa lakho lingetulu kwesibhakabhaka. Mphatsiswa wesikhwama lesingcwele Kantsi labanye baphatsiswa tikhwama tebalozi. Mtjatsi wesiphambano bese uphambana Nemibono yebasemhlebeni ngob’ unembono wasezulwini. Sigcoko lesincane lesaphonswa mshiyaloya kwePhongolo Sabuya nemfundvo lenkhulu. Wena lonisel’ emasimi ngelulimi Kantsi labanemali banisela ngenkhasa, Timphuya atineseli tilindzel’imikhemetelo. Mzumbulu lowafik’eGoli wakha tizumbulu ngemafosholo. Ubabonile bomtimba ukhal’ imali; Ubabonile bomal’ iyavuta; Ubabonile labadiza ngayo, Ubabonile lababiya ngetinkhomo, Kodvwa awumbonanga umkhwekati Nakayikhipha yonkh’ ebhange Wayifumba embhedzeni yaba indathane: Watsi hamba tfumbu uyofundza, Mhla ubuya ngitakuhlabela lekhuluphalisiwe. Wen’imal uyiphos’ etul ‘ eZulwini Ibuye seyiphindzaphindziwe; Bantfwabakho badlala ngayo ngenhla kwemfula Bayitfole ngentasi kwemfula seyitizumbulu Ngobe bangebantfwana baMzumbulu Loyimfumbamfumba lemanyafunyafu Lolandzelwa liphunga lemali. Waze washo Guy Blackbeard umntfwaneliNgisi, Watsi nimbona nje namuhla, mchawuleni Kusasa nitambona asangulotigidzi nesabe kumchawula. Kodvwa besaba eMaccauvlei kukusa eveni laseMali Ngobe utawusheshe ube nemali, Sipho lesiphisana ngemali intfo yekujulukelwa. Kantsi labanye bayayifela. LiChoza layent’ indzaba nalitsi Nakwengca wena ngiva kunuk’ imali. Ungumlalalati lomsulwa Ngekukhaliphisa tikhali temachawe tinhlangotsi tonkhe Ngob’ ayatiwa imphi lapho iyawuchamuka ngakhona; Kodvwa itawutsi ngekuchamuka itakutfola Uyingayinga njemmiyiyane loyingaying’ etigodlweni Utjele imiyiyane lemincane lejabulela lihlombe, Kutsi caphelani abanishayeli lihlombe bafuna kunibulala. Sidlamlilo lesafugwa nguFuga Magagula ngemalangabi; Sokhela siphefu nentsambo Kwachum’ emalangabi sase siyabaleka Sayobon’emavovo lashiywa nguMkolish’ ePitoli Sengca kaVelevutsa tinja takhe taphela lukhwekhwe. Tatsi ngekuphela lukhwekhwe tase tiyamlandzela. Sishayamtsetfo lesabamb’umtsetfo weyise nenina Lotsi phasi ngamasihlalisane, Lobola ushade wakh’ umuti, Lotjolwa ushade wakh’ umuti, Wehlukane netinkhamba taFaro, Uhlukane nemboza Ngob’ itakahaphut’ emaphaphu Ematinyo kube sengatsi ngewentsetse; Bese uhleka njani wena wakaLuhleko? Lena ingodlomane leyashanela tinsumphe emnyango lidvuma, Ingodlomane leyasikitana nembane kwaze kwavela lutsingo lwenkhosatana. Uyayesaba yin’ imamba ngobe Imamba lukhonkhotsi yakulindz’ ejikeni yaze yagabeka Ingabona wen’ imamba iyabuta Luphaphe lwayo luyawa ngobe niyahloniphana. Chawe lelancob’ imphi yetive ngetive Laticobacoba liticobela etihlanjeni teliGwa Kwaye kwagonyuluka tingwenya takhiph’ emagugu Tawakhafulela emaphepheni lamhlophe tase tiyatfomba. Mhambi wetindlela teNkhosi Bese emafu amantel’ umtfunti. Lutfwatfwa loluhle lwakuLuhleko Loludle ngekuluma labangafuni kukholwa. Injikijela leyajikijeleka eNetherlands Yafikisa kwentsandzane, Yababona bajika tigcoko temfundvo Batijik’ etul’ emoyeni babuye batigendze; Yabuy’ injikijela seyiphapha netinkhonjane Yatsi catsatsa eAfrika kwesuka lolukhulu lutfuli Lutfuli lolwabhulwa maphik’ etikhova Tikhova tabhubhutela taze tashiswa ngugezi wase-Eskom. Malalabhodle kutfuk’ emabhubesi netilo, Umuhle kakhulu nawulele Ngob’ emini uphandlwa lilanga. Ungavuka ugidza kudvungutele sisu sendlovu Titfo tingumbhobo leniwubanga nendlovu Awuyibuk’indlovu ngobe Ungayibuk’indlovu ihlengetela tinyembeti Bese igijima tinkhalo tonkhe itfuny’ intfutfu Kanye naboNanana boSelesele Nakungena wena enkhanjini yeticiwu Tonkhe tindlovu tiphakamis’ imiboko. Bologwaja bayagwajatela, Timaku tiyatishobingela, Bobhova bayakhonkhobala, Emagabazi afak’ imisila ngephasi kwemilente, Timvubu tiyaphunta Emabhubesi avalek’ imilomo, Tingwe tilahl’ emabala, Tingongoni tikhumuka timphondvo, Tingwenya tibol’ ematinyo . Bhejan’ ungenwa luvendle, Timfene tishay’ indesheni. Macongelela njengentfutfwane ngobe busika buyeta Bese uba nguMadla anabile njengemkhwekati. Mahlabula etjise njengeliguca Mphungane yenkhomo Awufi uyadzikitela. Macala sivivane angasicedzi Bese siyocedzelwa nguletinye tive Sivuno asipheli kuphela sikhatsi, Nala’ ayipheli kuphel’ ematiny’ emadvodza Nala lehambako iye ekhweni nasekhabonina Ingabuy’ ekhweni nasekhabonina kubhimbidzela titukulwane Nala lengadliwa tingobolwane; Tingobolwane letitawubona tibuya netilulu takho Titawugobek’ imilomo. Wena longangesibhakabhaka Ngob’ ungaba ngangetjani Emakhos’ emhlab’atakubangisa live, Nabakubuka batsakatsi bayadideka Ngobe bakubon’ ulifu lelingangesandla Kants’ utawutsi lapho una khona Une imvula lebakhukhula bayopheseka eLuhhu. Wena lowendlula eMkhingoma bakuhheletela, Wendlula Lukhahlamba bakukhobosa Kantsi ngulapho utawungena khon’ etindlini temakhosi kuvaliwe Wangen’ ngemfantu njengesibankhwa Sigijimi seNkhosi lesacombola Lukhahlamba ngematubane Sifumbetse inhlanyelo ngesandla Sefik’ esicongweni sayisakata Kunekuba iwel’ emhlabeni yawel’ etinhlitiyweni tebantfu; Mahlephul’ inhloko yeliboni kusutse tive Wena longasiphi sihlupheki liphaphu; Wena lowagcwalisa tingula tabomakhelwne ngekubatjapitela Wena wadl’ umtfubi egumeni nemndeni. Tibawu letaluma wena tasongan’ ematfumbu tafa intalo, Ngobe tatsi natikubona takubona utindlovu timbili umunye; Timvukuzane tatsi tiyakulinganisa Tavukut’ umhlaba longangeLukhahlamba lutetwe iHimalaya, Ticoco tatsi tiyakulinganisa tanwebaka taze tabhamuka natifik’e lwandle, Titfo letinhle letinjengetemntfwanyana Titfo letawela uMtfwane kwaze kwawa libhuloho, Titfo letanyatsel’ eBhadini kwafutfumala emanti Tawel’ uMgubudla uMgubudla wasineka Tawel’iNkhomazi iNkhomazi yesaba kugeleta yabalidamu Tawela eMawelawela kwakhanya bha Tawela eMshiyangubo kwajabul’ umlungu. Sigegetseki lesahlek’ emhumeni kwaze kwakhanya, Luvatsi loluphehlwa tingelosi kubaleke botokoloshe Tangoma tilahle intfwasa temukele Livi. Mnumzane lodl’ etafuleni ngelukhezo Kantsi emabhubesi atsi angemakhosi nje Kodvwa adla inyama ngetidladla ilumela. EmaVenda wona akha ngalesi, abeke kulesi Ngalesi ase emlonyeni kuhambe sikhatsi Kungako nakabona wena atsi mnumzane Ngobe awudl’ uyanumuza. Tincono tindlulamitsi ngekudla lokusetulu Wena lusoti lolutigcabha ngekungadli ingcuba Kantsi emangce adla lokushiywe bojakalazi. Sicwicwicwi lesadlokolot’ inhlitiyo yemlungu Sabuya nesitfunti semuntfu lomnyama. Sinconywanconywane lesanconywa bancomi bemave Ngobe baseLukwatini besaba kusikwatisa BaseMantana besaba kusimantisa ngemantana. Maklwebha kanye ngelutsi lunye kuvutse Bese uhlek’ umlilo wetinyefu longavutsi Majabul’ ayogidz’ ehlatsini atsi ncinci bo Labanye babe bagidz’emagcekeni abonina Ingan’ akagezi lomntfwana Udlala inchabhonchabhot’ emaveni Angadlal’ emagcekeni akubo Kumil emakhow’ etikwetinhloko temadvodza Bafati bafulele ngetinhloko leticegacegako Ngako madvodza cinisani emafosi Nicinise netitolobho tetinkhabi tenu; Musa walomuntfu bamba lingedla licine Ngobe nangu lolwa ashoshe ngesisu; Washoma ngetingweti nebakhongi Bayovumbuka oNdini Bafika bakhona batsi lumahlikihliki Yena watsi asihlikiti sakha buhlobo lobuhle Kwenanela tintsaba taseMabedlane; Timbila taseMbilane tangen’ematjeni Yena wangen’ endlini bamuph’indlovukazi; Kulaba labehla ngesilulu etintsabeni tebeSutfu Mzumbulu longajik’ abheke emuva Angabhek’ emuvuv’ ufun’ umthandazo; Ujika kuphela nawehla njengelilanga Mzumbulu lotjatsa tizumbulu ngemasaka Kunyanye benti bemali, Labayikha ngetigcoko iyabaphelela, Labayifak’ etikhwameni iyavuta Bese beta batowuboleka kuwe ubanike. Mcijojo lowacijel emapheph’ ebelungu Bawafihle ngephasi kwetinganono Wafika wawatsatsa basala bakhamisile Belungu batfuma tinja tayowafuna Tisabukana imisila namanje Tifuna wona lawo maphepha. Lasala’ emaphepha agucuka timphephelezi; Labawafihla imibhalo yabamakopolosho. Ndzaba lenhle Ndzaba lendze Ingabayimfisha iyaphindvwa Inanatelwe ngesinanatelo lize liyoshona, Ingani bantfwana bakhona Abakhishwa inyoni, Abagezwa lishashati Abafakwa siphandla Kodvwa bacanyeliswa ngebhayibheli. Ingani bemakhosi bacanyeliswa ngetinsiba teligwalagwala Bafokati babe bacamela ngendvololwane kuze kuse. Lijaha lelacombol’ imicansa lafik’ etulu Latsi kufuneka tigemfunga Lubakabaka lutawushayisan’ emadvolo luwe; Mkhosi lomuhle itolo nanamuhla Ngekumemela linyenti emkhosini lomkhulu Wekugubh’ emandl’ ebatali; Batsi mafisha,wena watsi madze Batsi mancane, wena watsi makhulu; Sipho lojabula nakatipha yena Kantsi labanye bangubojabulabaphiwa ngulabanye Wena lomnandzi njengemfe; Udide emazizi bdli benyama Ingani sishibo lesimnandzi kuwe mabhontjisa; Sishwala kuphela lesehla ngesiphundvu Uphakele ngisho nalesingaboni kudliwe. Wena lovela laph’ emajah’ akhona ateketiswa tiphalaphala, Tiphalaphala tiwakhomba mshiyaloya ehlobo Ngobe tesaba kwendza ebusika. Ingani labendzele kini baphitsiwa kwemacandza; Mvila, Nyezi.
By: Sipho Ncongwane
Ncongwane, Mvila, Nkhwakhwa,Macedza,Nyezi, Nine bomakhonz' abuy' agoduke, Nine besitfombe lesihle Lesinjengesemntfwanyana, Nine leningenalulaka namuntfu. (Source: Ncongwane, J.J. & Ncongwane, S.J. (1992) Ematekelo Ayitolo. Shuter & Shooter: Pietermaritzburg. Page 131. ISBN 0 7960 0364 5
By: Mbuso Ncongwane
Ncongwane, Mvila, Nkwakhwa lebovu, Macedza, Ndzimandze